نقد «تثلیث» (Father–Son–Holy Spirit) معمولاً از چند زاویهی عقلی، کتابمقدسی، فلسفی و تاریخی مطرح میشود. در ادامه، یک جمعبندی دقیق و منظم میدهم:
۱. نقد عقلی (منطقی)
الف) تعارض با یکتاپرستی
تثلیث میگوید:
- خدا یک ذات است
- اما سه شخص متمایز دارد
منتقدان میپرسند:
اگر هر «شخص» کاملاً الهی است، آیا نتیجهاش سه خدا نیست؟
از دیدگاه اسلامی و فلسفهی توحیدی:
- کثرتِ درون ذات الهی با بساطت و وحدت مطلق خدا سازگار نیست.
- «سه شخص» حتی اگر «سه خدا» نامیده نشوند، عملاً نوعی چندگانگی در الوهیت ایجاد میکنند.
ب) ابهام مفهومی
مسیحیان میگویند:
خدا «یک ذات» و «سه شخص» است، نه سه ذات.
نقد:
- «شخص» (Person / Hypostasis) در تعریف کلامی مفهوم روشنی ندارد.
- اگر «شخص» آگاهی، اراده و تمایز واقعی دارد، پس تمایز واقعی در خداست.
- اگر تمایز واقعی ندارد، تثلیث صرفاً بازی با الفاظ میشود.
۲. نقد کتابمقدسی (عهد جدید و قدیم)
الف) نبود تصریح روشن
هیچ آیهای در کتاب مقدس نمیگوید:
«خدا سه شخص و یک ذات است»
تثلیث:
- نه در تورات
- نه در انجیلهای چهارگانه
بهصورت صریح وجود ندارد.
بلکه بعداً از ترکیب آیات پراکنده استنتاج شده است.
ب) تأکید عیسی بر خدای واحد
نمونهها:
- «خدای ما، خداوند واحد است» (مرقس ۱۲:۲۹)
- دعای عیسی به خدا (یوحنا ۱۷)
- نادانی عیسی از زمان قیامت (مرقس ۱۳:۳۲)
نقد:
اگر عیسی خود خدا بود، چرا دعا میکند؟
چرا علمش محدود است؟
چرا خود را فرستادهی خدا معرفی میکند؟
۳. نقد فلسفی (ذات، اراده، علم)
الف) آیا سه اراده وجود دارد؟
اگر:
- پدر اراده دارد
- پسر اراده دارد
- روحالقدس اراده دارد
پس:
- یا سه اراده است → سه خدا
- یا یک اراده است → اشخاص واقعی نیستند
هر دو حالت، تثلیث را دچار مشکل میکند.
ب) مسئله رنج و مرگ
طبق ایمان مسیحی:
- عیسی رنج کشید و مصلوب شد
سؤال فلسفی:
آیا خدا میمیرد؟
اگر فقط «طبیعت انسانی» عیسی مرد:
- پس قربانی الهی نبود
- و فدیهی الهی بیمعنا میشود
۴. نقد تاریخی
الف) شکلگیری تدریجی تثلیث
تثلیث:
- در قرون اول مسیحیت مورد اختلاف شدید بود
- شوراهای نیقیه (۳۲۵م) و قسطنطنیه (۳۸۱م) آن را رسمی کردند
قبل از آن:
- مکاتب توحیدی مسیحی (مثل آریوسیها) رایج بودند
- بسیاری عیسی را فرستاده، پسر مجازی یا مخلوق میدانستند
نقد:
اگر تثلیث حقیقت نجاتبخش بود، چرا عیسی آن را صریح و روشن نگفت؟
۵. مقایسه با توحید اسلامی
در اسلام:
- خدا احد است، نه مرکب
- نه زاده شده، نه زاینده
- نه نیازمند تجسد
- نه قابل رنج و مرگ
سوره اخلاص خلاصهی نقد اسلامی بر تثلیث است:
«لَم یَلِد و لَم یُولَد»
۶. جمعبندی نهایی
نقدهای اصلی تثلیث:
- ✅ ابهام مفهومی
- ✅ ناسازگاری با توحید ناب
- ✅ فقدان تصریح کتابمقدسی
- ✅ مشکلات فلسفی (اراده، علم، ذات)
- ✅ شکلگیری تاریخی متأخر
به همین دلیل، بسیاری از متفکران (یهودی، مسلمان و حتی برخی مسیحیان نخستین) تثلیث را:
ساختهی الاهیات کلیسایی، نه آموزش مستقیم عیسی میدانند.
